Ekshumacje na Wołyniu. Potrzebna nowa umowa z Ukrainą

OBECNA SYTUACJA

Aktualnie w zakresie ekshumacji i miejsc pamięci pomiędzy Polska, a Ukrainą obowiązuje umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Ukrainy o ochronie miejsc pamięci i spoczynku ofiar wojny i represji politycznych, sporządzona w Warszawie dnia 21 marca 1994 r.  Umowa nie zapewnia jednak skutecznego prowadzenia ekshumacji i pozostawia ostateczne decyzje państwom, w toku jej wykonywania.

Należy wskazać, że państwa zawierają analogicznie umowy międzynarodowe również z innymi państwami, m.in. umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Federalnej Niemiec o grobach ofiar wojen i przemocy totalitarnej, podpisana w Warszawie dnia 8 grudnia 2003 r. Dobrym przykładem działania w kierunku ekshumacji i tworzenia cmentarzy jest Niemiecki Związek Ludowy Opieki nad Grobami Wojennymi (Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge), który w znaczącej mierze jest finansowany przez społeczeństwo dobrowolnie, zajmuje się ponad 800 cmentarzami niemieckimi w prawie 50 państwach na świecie. W latach 1990-2017 w Polsce na 13 nowo utworzone cmentarze ekshumowano ponad 160 tys. szczątków żołnierzy niemieckich.

Brak efektywnego prowadzenia ekshumacji polskich ofiar na Ukrainie dotyczy tylko Polski. Dla przykładu w roku 1996 Niemcy i Ukraina zawarły porozumienie dotyczące wzajemnej ochrony mogił wojskowych z czasów obu wojen światowych. Zgodnie z tym porozumieniem, Niemiecki Związek Opieki nad Grobami Wojennymi zajmuje się ekshumacjami niemieckich żołnierzy, którzy polegli na terenie Ukrainy. W 2022 roku przeprowadzono tam 972 takie ekshumacje. Od 2001 do 2022 roku, niemal 103 tysiące ciał niemieckich żołnierzy zostało odnalezionych i ponownie pochowanych na Ukrainie. Warto dodać, że Niemcy prowadzili ekshumacje na Ukrainie nawet w trakcie działań wojennych, co wzbudziło w polskiej opinii publicznej wiele kontrowersji ponieważ równolegle z odmowami ekshumacji ofiar zbrodni ludobójstwa, Ukraińcy wspólnie z Niemcami przeprowadzali ekshumacje nazistów – oprawców.

Skuteczność Niemieckiego Związku Ludowego Opieki nad Grobami Wojennymi, który działa w dużej mierze z wpłat dobrowolnych darczyńców, powinna być cenną wskazówką dla Polski. Metody i model działania tej instytucji są wzorowe i zapewniają dużą efektywność.

NOWA UMOWA Z UKRAINĄ W SPRAWIE EKSHUMACJI

Obecny stan prawny nie gwarantuje Polsce żadnych możliwości prowadzenia poszukiwania, ekshumacji i identyfikacji ofiar zbrodni ludobójstwa na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej. Obecna umowa ma charakter ramowy i intencjonalny, nie zawiera żadnych egzekwowalnych postanowień. W związku z tym konieczne wydaje się podjęcie ze stroną ukraińską negocjacji prowadzących do zawarcia nowej umowy, na mocy której Ukraina zobowiąże się umożliwić Polsce prowadzenie ekshumacji ofiar zbrodni ludobójstwa na jej terytorium bez konieczności uzyskiwania osobnych decyzji zezwalających na takie działania. Tylko eliminacja każdorazowej zgody ze strony ukraińskich urzędników, bardzo często lokalnych, umożliwi prowadzenie ekshumacji. Ekshumacje powinny być prowadzone w ramach Instytutu Pamięci Narodowej. Dobrym rozwiązaniem byłoby utworzenie w ramach IPN dodatkowego pionu dedykowanego ekshumacjom z siedzibą na Ukrainie.

Z uwagi na to, że na Ukrainie dochodziło do ataków na polskie instytucje, w umowie Polska powinna zagwarantować to, że pracownicy IPN wykonujący działania na Ukrainie, otrzymają szczególny status i ochronę równorzędną z funkcjonariuszami publicznymi na Ukrainie. Cała procedura ekshumacji powinna odbywać się bez dodatkowych zgód, z procedurą notyfikacji (np. co roku Polska przedstawi Ukrainie plan ekshumacji na kolejny rok, który będzie zawierał informacje o miejscach poszukiwań, wydobyciu szczątków, identyfikacji i ponownym pochówku. Ukraina będzie mogła obserwować te czynności. Cały proces ekshumacji na masową skalę będzie jednak wymagał ze strony ukraińskiej zapewnienia wsparcia logistycznego, merytorycznego i technicznego przy ekshumacjach, a także do przekazania Polsce informacji o miejscach spoczynku ofiar i potencjalnych sprawcach zbrodni ludobójstwa. Te kwestie również powinny być przedmiotem przyszłej umowy.

Z uwagi na możliwe akcje dewastacyjne ważne jest, aby po podpisaniu umowy doszło do niezwłocznego zabezpieczenia miejsc spoczynku ofiar, co oznacza wydanie decyzji o powstrzymaniu użytkowania nieruchomości, odgrodzenia ich i zapewnienia ochrony przez służby ukraińskie.

Wraz z ekshumacjami powinny rozpocząć się również działania o charakterze prawno-karnym. W ramach pionu IPN podejmującego czynności na Ukrainie, powinien działać zespół śledczy. Jego celem byłoby ustalenie okoliczności zbrodni ludobójstwa i postawienie zarzutów sprawcom. Ukraina zapewni wsparcie prokuratorom i umożliwi prowadzenie czynności na zasadach obowiązujących ukraińskich prokuratorów. Ukraina nie jest stroną Rzymskiego Statutu, a więc sprawy dotyczące zbrodni ludobójstwa będą rozpatrywane przez sądy powszechne na Ukrainie, zgodnie z prawem ukraińskim. Po ratyfikacji Rzymskiego Statutu, Polska mogłaby skierować sprawy zbrodni ludobójstwa do Międzynarodowego Trybunału Karnego.

MAUZOLEUM OFIAR ZBRODNI LUDOBÓJSTWA NA WOŁYNIU

Prowadzenie ekshumacji wymaga zaplanowania zorganizowanego procesu ponownych pochówków. Właściwym rozwiązaniem z perspektywy polskiej polityki historycznej będzie utworzenie mauzoleum na terenie obecnej Ukrainy, niedaleko granicy z Polską. Umiejscowienie miejsc pochówki na terenach obecnej Ukrainy podkreśla miejsce dokonania zbrodni, narodowość sprawców, a także dawną przynależność terytorialną tych ziem. To ważne dla realizacji celów tej placówki. Nazwa miejsca również powinna promować polską narrację w sprawie zbrodni (proponowana nazwa: Mauzoleum Ofiar Zbrodni Ludobójstwa przeprowadzonego przez ukraińskich szowinistów na obywatelach II RP).

Mauzoleum, wybudowane w stylu klasycystycznym, składałoby się z: cmentarza, z kolumbarium, pozwalającego na pochówek wszystkich ofiar zbrodni (w pierwszym etapie na kilkanaście tysięcy, z możliwością rozbudowy), kaplicy, kilkudziesięciometrowego pomnika, placówki pobierania materiału DNA do identyfikacji ofiar, muzeum oraz ogrodu.  Dodatkowo przewidziana powinna zostać forma upamiętnienia „sprawiedliwych” obywateli II RP narodowości ukraińskiej, którzy przyszli z pomocą ofiarom ludobójstwa. Obiekt mógłbym znajdować się w m.in. Łucku (dawnym mieście królewskim, stolicy obwodu wołyńskiego, miasto posiada nad brzegiem rzeki Styr przy starym mieście tereny pozostające na umiejscowienie takiej inwestycji.

Mauzoleum wzorowane na m.in. Valle de los Caídos (Dolina Poległych), Anıtkabir (Mauzoleum Atatürka), Cmentarz Orląt Lwowskich (w oryginalnym, przedwojennym kształcie). Duża i znaczące państwa z cmentarzy ofiar wojen czynią istotne składniki budowania tożsamości np. amerykański cmentarz wojskowy w Colleville sur Mer, pomnik żołnierzy radzieckich w Treptower Park w Berlinie, czy włoski cmentarz Sacrario militare di Redipuglia. Aktualnie w jednostkowych przypadkach ekshumacji dochodziło do rozproszenia pochówków (część na Ukrainie na cmentarzach nieopodal miejsc zbrodni, część szczątek sprowadzono do Polski). Rozproszenie grobów polskich ofiar na Ukrainie będzie powodować ich czasową dewastację i zapomnienie, oraz nie pozwoli na stworzenie jednego centralnego miejsca pamięci narodowej pozwalającego na godne upamiętnienie ofiar.

Reasumując, aktualnie z uwagi na agresję ze strony Rosji, Ukraina zmuszona jest do ścisłej współpracy z Polską. To najlepszy czas, aby Polska zagwarantowała sobie od Ukrainy ważne dla polskiej racji stanu kwestie (np. kontrakty na odbudowę Ukrainy). Wśród nich jest kwestia ekshumacji ofiar ludobójstwa dokonanego przez ukraińskich szowinistów na Polakach. Jak wskazano wyżej, Polska powinna wynegocjować korzystną umowę gwarantującą bezwarunkowo możliwość prowadzenia poszukiwań, identyfikacji oraz ponownych pochówków, jak również budowę monumentalnego cmentarza – mauzoleum, będącego również placówką edukacyjną, kulturalną i społeczną. Jednocześnie w celu budowania współpracy również na polu polityki historycznej, Polska powinna domagać się upamiętnienia tzw. sprawiedliwych Ukraińców, czyli obywateli dawnej II Rzeczypospolitej Polskiej narodowości ukraińskiej, którzy w chwili trwającej wojny udzielili pomocy i schronienia polskim sąsiadom, często ryzykując życiem.